GERRIT VAN BAKEL (1943-1984) MENS EN MACHINE
Als je het werk van Gerrit van Bakel met een begrip zou associëren dan zou dat het begrip dualisme zijn.
Video: interview van Saskia Bos met Gerrit van Bakel, gedeelte over de Tarim Machine (2.2 MB)
Dualisme betekent, het aannemen van twee tegenover of naast elkaar staande beginselen ter verklaring van de werkelijkheid.

Hoewel het dualisme in het werk van Gerrit Van Bakel een belangrijke rol speelt wil hij tevens dat zijn objecten zich hieraan onttrekken en zelfs het duale overstijgen.*

Dit geldt met name voor de Tarim Machine. Dit is een van de kunstwerken, veelal machines die hij tussen 1966 en 1984 heeft gemaakt.

De Tarim machine is vernoemd naar de plaats waarin Gerrit van Bakel de machine wilde laten acteren, namelijk het Tarim bekken in de Takla-Makan woestijn (kaart en geschiedenis van de woestijn).

Precies tegenover het Tarim bekken, aan de andere kant van de wereld, ligt in de staat Utah (VS) een zoutvlakte. Deze zoutvlakte is het decor voor voertuigen die regelmatig de snelheidsrecords te land breken.
In tegenstelling tot deze snelheidsduivels uit de Utah woestijn is de Tarim machine alles behalve snel. De Tarim machine beweegt slechts enkele centimeters per dag. Hoewel de snelheidsmonsters uit de Utah woestijn zeer snel zijn, is de duur van hun beweging kort. Dit in tegenstelling tot de Tarim machine. Deze vervolgt zijn weg langzaam maar eeuwigdurend.
Video: machines in de Utah zoutwoestijn (2.4 MB)
* Zelf zegt Gerrit van Bakel in een interview met Piet de Jonge (in: 'Uit de Werkplaats', Van Abbemuseum, 1984) over deze schijnbare tegenstellingen het volgende:
"Deze twee wagentjes vertegenwoordigen een soort bi-polair denken. Het wagentje van het goede en het wagentje van het kwade, het wagentje van het geluk en het wagentje van het ongeluk. Dat is de inhoud. Of ik inhoud geef aan het wagentje dat doet er niet toe. Dat vertegenwoordigt dat al. Dat is al bi-polair. Want zo ziet het er ook uit. Terwijl zo'n Tertraeder, die is niet bi-polair.
En mijn idee is dat onze ideeën over het bi-polaire denken niet klopen. Zolang als jij in twee polen denkt, de derde pool niet aan de orde kan komen. Een balans is een bi-polair fenomeen."
DE UTAH-TARIM CONNECTIE
Victor Wentinck, componist, geluidskunstenaar en performer beschrijft het werk als volgt:

Het late zonlicht flitst reflecterend over een metalig voorwerp dat zich in de eindeloze vlakte bevindt. De oude Aziatische landbouwer kijkt op en tuurt in de verte vanwaar de flits kwam. Hij laat zijn gereedschap liggen en loopt naar de paar hutten die eenzaam bij elkaar staan in de leegte van het Tarim-bekken.

'Het wiel! De machine, hij komt,' roept hij naar de hutten. Uit één van de hutten komt een vrouw met een ongeveer tienjarige jongen. De oude man wijst in de verte en zegt opnieuw: 'De machine komt eraan.' En met zín drieën turen ze naar het metalen voorwerp dat nauwelijks zichtbaar glanst tegen de westelijke avondhemel.

Die avond vertelt de oude man tegen zijn kleinzoon over de machine die al sinds mensenheugenis op weg is door de Tarim-vlakte met een snelheid van 18 mm per dag. Niemand weet waar het voorwerp vandaan komt. Het begon ooit in het westen aan de rand van het grote bekken langzaam in oostelijke richting te bewegen. Generaties van bewoners zagen de wielen langs kruipen, op eigen kracht, en de machine werd legendarisch en een vast baken voor de bewoners die jaar in jaar uit hun akkers bewerkten.

'Hij beweegt naar ons dorp,' zegt de oude man, 'het zal jaren duren voor het hier ons huis is gepasseerd. Jij moet tegen jouw kleinzoon zeggen dat hij bij het bouwen van zijn hut rekening moet houden met de machine zodat deze ongestoord zijn weg kan vervolgen.'

En de kleinzoon hield rekening met de machine, en na hem de volgende kleinzonen en kleindochters, en de wielen trokken hun eindeloze spoor door het bekken.

Zo ongeveer vertelde de kunstenaar Gerrit van Bakel mij zijn verhaal over de Utah-Tarim connectie. Het project waar hij jaren aan werkte en dat zo typerend is voor zijn denken als kunstenaar en voor de precisie en openheid van zijn constructies.

De Utah-Tarim connectie verbindt twee grote vlakke gebieden op aarde met elkaar: de in Amerika gelegen zoutvlakte van Utah en het Aziatische boven Tibet gelegen Tarim-bekken. Op de zoutvlakte van Utah worden met raketachtige voertuigen wereldsnelheidsrecords gebroken. Het uitgestrekte Tarim-bekken is daarentegen nauwelijks bekend.
Van Bakel bedacht twee machines voor de beide gebieden die een confrontatie aangaan met de heersende situatie in de vlaktes.
Het Utah-wiel neemt het, met een eigen snelheid van 18 mm per dag, als in Zeno's paradoxale verhaal op tegen de snelheidsmonsters. De machine voor het Tarim-bekken kruipt met ongeveer dezelfde snelheid door de 1100 km lengte van het bekken en doet hier naar van Bakels verwachting zo'n 30 miljoen jaar over.

Tijd, snelheid, energie, beweging, ruimte en constructie zijn de ingrediënten van het concept voor Utah-Tarim. De Amerikaanse zoutvlakte reflecteert het verlangen van de moderne technische cultuur naar snelheid. Daar waar de techniek de eigen grenzen test, onhoudbaar en onverzadigbaar de prestatiedrift van zijn creator bevredigend. Van Bakels Utah-wiel ontnuchtert deze verslaving aan het technische al-kunnen en toont hoe mooi een wiel voor zichzelf kan functioneren in dezelfde ruimte. Een simpel wiel op eigen kracht onderweg om deze grote ruimte te vullen en te bemeesteren met spirit, dat het ultrasnelle laconiek ompoolt tot een schijnvertoning.

Hoe wezenlijk verschillend met het voertuig ontworpen voor de Tarim-vlakte. Geen uitdaging, geen snelheid, nauwelijks meer de tijd hanterend schuift de machine millimeter voor millimeter voort naar niets, tegen niets en zonder doel als de trage klok van den natuur zelf, een geologische tijdmachine. Hier ook een andere spiritualiteit. Het spoor dat de machine trekt, als een ploeg in de tijd, immaterialiseert de ruimte die het achterlaat. Het voertuig, dat ruimte verwerkt, creëert tegelijk een nieuwe spirituele diepte achter zich.		 Voor de schaarse bewoners die de wielen jarenlang voorbij zagen trekken zal de vlakte nooit meer zijn zoals zij eerst was; toen slechts geografische lengte en breedte bestemd voor de produktie van voedsel. Het nu ingegrifte spoor verwijst voorgoed naar de trage wielen. De ene kleinzoon kan makkelijk in een dag de afstand overbruggen die de machine met raderen in lange jaren aflegde. Een afstand die hem via het spoorvan de wielen scheidt van zijn voorvaders. Naar de horizon toe strekt het nageslacht zich al uit. Zo krimpt zijn tijd ruimtelijk ineen en verwondert hij zich over de eenvoud van de dingen.

De Utah-Tarim connectie suggereert een ecologie waarbinnen de technologie is afgeremd om te kunnen integreren in de tempi van de natuur. Niet om terug te keren naar een oudere mechanica maar juist om verder te kunnen met geavanceerde ideeën over een niet industriële technologie die dichter bij het oorspronkelijke kunstwetenschappelijke denken komt te staan.
Technologie demonstreert in feite de werking van de natuur in een zo simpel mogelijk model. Zelfs de complexe elektronisch gestuurde machines zijn in wezen demonstratiemodellen, die zich verschuilen achter hun stringent opgelegde nuttige functioneren. En dit nut van de techniek, waar wij blijkbaar niet zonder kunnen, versluiert weer effectief ons uitzicht op de werking van de natuur binnen die technieken.
De Duitse natuurkundige Heinrich Hertz demonstreerde de werking van elektro-magnetische golven en dit bijzondere inzicht werd uiteindelijk vervreemd in de nuttige vorm 'radio', die ons over alles informeert, maar die zichzelf als leerzaam natuurmodel versluiert. Het lijkt erop dat de natuur bij het blootleggen van haar verborgen werking evenzeer gebaat is bij de naÔef-poëtische benadering van de kunstenaar, als alleen bij de logisch-analytische benadering van de moderne wetenschapper. De natuur stelt zich evengoed open voor een poëtische analyse via de kunst als voor een logische analyse die tot kennis maar ook tot exploitatie en vernietiging kan leiden. De kunst als een bijzondere vorm van natuurkunde, een kunde die van oudsher een nog meer verborgen aard probeert bloot te leggen via de mythologie en de al ontelbare geproduceerde kunstwerken, betekent juist een verrijkende aanvulling.

Van Bakels machines of 'dingen' sluiten qua beeld weer aan bij de mechanische constructies die de achttiende en negentiende-eeuwse ingenieurs en wetenschappers ontwierpen. Constructies die functioneerden vanuit beweging en kracht gepaard aan soliditeit.

Van Bakel negeert het ombuigen van de mechanische traditie ten gunste van de twintigste eeuwse high-tech ontwikkeling, die zich meer baseert op snelheid en de ondersteuning van elektriciteit. Toch is dit negeren slechts schijn. Hij is zich wel degelijk bewust van de nieuwe technologische ontwikkelingen en gebruikt aspecten ervan ook in zijn eigen werk. Zijn stille, ingetogen en cerebrale machines onderscheiden zich echter duidelijk van de dynamische concepten en het vaak agressieve gebruik van techniek bij performance-groepen als het Engelse Bow Gamelan en het Amerikaanse Survival Research Laboratories. Deze laatste groep probeert zelfs te wedijveren met het technologisch onderzoek van het Amerikaanse leger.
Uitgaande van het door Newton in de wereld bepaalde veld van mechanische krachten buigt Van Bakel in zijn concepten de concrete condities binnen dit (zwaartekracht)veld terug naar een vormenwereld die gericht is op de produktie van immaterialiteit, van geest. Die andere zijde van Newtons en Descartes' mechanische universum die door de technologen alleen wordt geaccepteerd in de abstractie van de wiskunde. Abstractie die nu is uitgemond in de koorts van de informatica en de harde computertechnologie.
Van Bakel's machines zijn duidelijk geen rekenaars, geen computers, maar resulteren wel uit mechanica en algebra. En uit geld natuurlijk. Resulterend dus ook uit deze, volgens Simone Weil 'drie monsters van de hedendaagse beschaving'.

Dit is een gedeelte uit de tekst van V. Wentink, voor de gehele tekst klik hier >>
OPDRACHTEN
Veel kunstenaars gebruiken de vorm van de machine als uitgangspunt in hun werk. Hoewel er grote verschillen zijn in aanpak en uitvoering hebben ze een ding gemeen. De machines zijn geen praktische gebruiksvoorwerpen maar een vertaling van de gedachtes van een kunstenaar in een object.

tekenen
Ontwerp een machine die geen bepaalde functie heeft, maar aan het denken zet. Maak bij het ontwerpen gebruik van het dualisme waar je in deze tijd mee te maken krijgt (bijvoorbeeld: snel en langzaam).
De te ontwerpen machine is een object en geen functioneel apparaat. Het is zogezegd een monster van deze tijd. Het is er gewoon, net als de Tarim machine. Plaats in je tekening de machine in een omgeving die het concept verduidelijkt (bijvoorbeeld stad of platteland).

handvaardigheid
Maak van hetzelde object dat je uitgewerkt hebt als concept in je tekening een drie dimensionaal model.

literatuur
Verwerk het ontwerp van de machine tot een verhaal waarin je machine een hoofdrol speelt en waarin je je motieven verduidelijkt.